Przyjaciela czy partnera można sobie wybrać, a brata czy siostrę po prostu się ma.

To relacja niepowtarzalna i wyjątkowa, w której tkwi się przez całe życie.

Niemal wszyscy dorośli wyrażają chęć posiadania dzieci. Około 49 procent badanych deklaruje, że chciałoby mieć dwoje dzieci, ponad 26 procent – troje. Preferowana liczba potomstwa w znacznym stopniu odbiega jednak od faktycznie posiadanej. Obecnie ponad jedna czwarta dorosłych Polaków nie ma dzieci, a tylko co ósmy ma ich troje (CBOS, 2013). Inną ważną informacją jest fakt, że dla wielu rodzin rodzeństwo stanowi istotną wartość.

Rodzeństwo jako zasób psychologiczny

Posiadanie rodzeństwa niesie ze sobą ogromny zasób korzyści psychologicznych, zwłaszcza emocjonalnych i społecznych. Siostry i bracia są jednymi z pierwszych osób, od których uczymy się emocji, postaw, zachowania. To oni w znacznym stopniu kształtują naszą inteligencje emocjonalną. To w relacji z rodzeństwem szukamy balansu miedzy przyjaźnią a rywalizacją. Od rodzeństwa uczymy się wielu rzeczy: od jazdy na rowerze po zachowanie przy stole, od wyrażania miłości po radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych. Uczymy się albo sami jesteśmy nauczycielami i wzorami do naśladowania. W okresie dojrzewania rodzeństwo staje się powiernikiem sekretów i często sprzymierzeńcem w „walce” z rodzicami.

Wiele badań psychologicznych pokazało, że posiadanie rodzeństwa wiąże się z budowaniem naszej indywidualności i wpływa na relacje z innymi ludźmi. Oczywiście nie jest tak, że będąc jedynakami, jesteśmy psychologicznie ubożsi i nie mamy szans na satysfakcjonujący rozwój czy relacje społeczne. Niemniej posiadanie rodzeństwa w istotny sposób kształtuje osobowość, a w zależności od kolejności narodzin może znacząco wpłynąć również na nasz charakter.

Rola rodzeństwa

           Psychologia humanistyczna zakłada, że rodzeństwo może być traktowane jako psychologiczne i emocjonalne źródło rozwoju. Dorosłe rodzeństwo, nawet jeśli spotykać będzie się jedynie kilka razy w roku, może stworzyć wartościową relację, którą będzie wykorzystywać nie tylko w przyjemnych, ale przede wszystkim trudnych momentach jako źródło wsparcia. Rodzeństwo zarówno w dzieciństwie, jak i w życiu dorosłym jest ważne ponieważ: To często osoby, które wiedzą najwięcej o nas i naszych korzeniach. Kiedy umierają rodzice, rodzeństwo często jednoczy się, wspomina, gromadzi pamiątki, rekonstruuje i tworzy historie rodziny, przekazując ją następnym pokoleniom,

• Daje możliwość spojrzenia na te same doświadczenia rodzinne i życiowe z innej perspektywy. Inna interpretacja wydarzeń, wyborów czy zachowania pozwala często nadać sens naszemu działaniu, a nowe, inne spojrzenie na nasze życie pomaga w nabraniu dystansu zwłaszcza do trudnych czy przykrych sytuacji, Siostra lub brat może stać się bliskim przyjacielem, który nas doskonale zna, a jednocześnie jest od nas inny. To ogromna szansa na dialog, który daje możliwość dowiedzenia się wielu rzeczy o sobie, Stanowi grupę wsparcia w sytuacjach trudnych, zwłaszcza wtedy, gdy nie chcemy dzielić się przykrymi emocjami z obcymi osobami. Młodsze dzieci uczą się od starszych poprzez naśladownictwo. Naukowcy twierdzą, że istnieje także odwrotna zależność – starsze dzieci pomagając młodszemu rodzeństwu w kłopotach, rozwijają swój intelekt oraz wzajemnie inspirują się do twórczego badania rzeczywistości.
• Dzięki wzajemnej obserwacji i dostarczaniu wzorców uczą się, jak zachowywać się w konkretnych sytuacjach między ludźmi. Najczęściej młodsze przejmują od starszego wzorce zachowania i reguły współżycia społecznego. Dziecko mające brata lub siostrę uczy się dzielić, walczyć o swoje, iść na kompromis, czekać na swoja kolej. Maluch dowiaduje się, że można kogoś kochać i równocześnie nie znosić czasami, poznaje pełen wachlarz uczuć i emocji.
• W każdej relacji z rodzeństwem zdarzają się kłótnie i spory. Jeśli pozwolimy dzieciom rozwiązywać konflikty samodzielnie, dopóki nie dojdzie do rękoczynów, będą uczyć się odpowiedniej argumentacji, kompromisów, wyrażania własnych poglądów. Mały człowiek zdobędzie doświadczenie, jak radzić sobie z reakcjami innego człowieka, uświadomi sobie, jaki ma charakter, jak po prostu żyje się w społeczeństwie. Rolą rodziców jest nie dopuścić do eskalacji kłótni, żeby nie przerodziła się w walkę.

Dodatkowo badania pokazują, że zdrowie emocjonalne osób starszych jest silnie związane z tym, czy mieli satysfakcjonujące, silne relacje z rodzeństwem w okresie dorastania. Rodzeństwo może być więc traktowane nie tylko jako powiększenie rodziny, ale jako czynnik, który głęboko i długotrwale wpływa na rozwój poszczególnych jednostek.

O czym decyduje kolejność narodzin

Kolejność narodzin jest istotnym czynnikiem, który wpływa na wiele cech charakteru dzieci. Ponadto silnie wiąże się z prawdopodobieństwem podejmowania określonych ról życiowych i społecznych. Znając wpływ kolejności narodzin na osobowość dziecka, warto podjąć takie działania, które pomogą mu je ukształtować w sposób jak najbardziej optymalny.

Najstarsze dziecko w rodzinie, jak sądzą niektórzy psycholodzy, to mieszanka miłości pełnej „lekkości” i przytłaczającego poczucia odpowiedzialności. Pierwsze dziecko ma szczególne znaczenie dla rodziców, ponieważ przy nim muszą się oni nauczyć nowych ról. Nierzadko pierwsze dziecko jest uosobieniem pragnień i marzeń rodziców, którzy szukają w nim odbicia samych siebie. Rodzice często wizualizują, że dziecko jest kimś lepszym od nich, realizuje ich plany, marzenia, idzie w ich ślady, przejmuje rodzinny biznes i rozwija go, ma łatwiejsze i lepsze życie niż oni. Pierwsze dziecko łatwo przyzwyczaja się do tego, że uwaga rodziców skoncentrowana jest tylko na nim. Trudno jest mu podzielić się swoją uprzywilejowana pozycją. Po narodzinach rodzeństwa pierwsze dzieci czuja się najczęściej zagubione, nie rozumieją dlaczego rodzice zdecydowali się na taka zmianę. Początkowo mogą czuć się opuszczone, później zazdrosne. W pracy edukacyjnej i wychowawczej z najstarszymi dziećmi w rodzeństwie warto pamiętać, że te dzieci mogą mieć trudności z nadmierną odpowiedzialnością i chęcią poczucia kontroli nad tym, co dzieje się wokół nich. To często sumienni uczniowie, którzy ponoszą duże koszty emocjonalne swoich bardzo dobrych wyników w nauce. W pracy Grupowej warto zadbać, by nie tylko oni podejmowali inicjatywę, by potrafili pójść za pomysłami innych osób, by nie przejmowali odpowiedzialności za całą grupę.

Średnie dziecko w rodzinie może łączyć cechy dziecka najstarszego (ponieważ jest z jednej strony starsze od tych, którzy pojawili się w rodzinie później) i najmłodszego (ponieważ jest młodszy dla tych, którzy urodzili się wcześniej). Często staje się to postawą niepewności co do własnej tożsamości. Nie mając nigdy rodziców na wyłączność, tak jak przez chwilę ma ją pierwsze dziecko, dążą do zwrócenia na siebie ich uwagi. Dzieje się to w różny sposób – albo dziecko będzie działać samodzielnie i próbować zaimponować rodzicom jak starsze rodzeństwo, albo będzie naśladować uroczą i niezaradna młodszą siostrę czy brata. Średnie dzieci często mają problem z poczuciem własnej wyjątkowości. Zdarza się, że maja trudniejszą pozycję negocjacyjną wobec rodziców – bywają za małe, by móc robić to, co ich starsze rodzeństwo, a przez to czasem odsuwa się ich od działania, a jednocześnie za duzi, żeby uniknąć kary, gdy coś spsocą jak najmłodsze rodzeństwo. Średnie dziecko ma tendencję do rywalizowania o prawa najstarszego z rodzeństwa i przywileje najmłodszego. W pracy edukacyjnej i wychowawczej ze średnimi dziećmi warto zadbać o ich poczucie wyjątkowości, ponieważ mają one tendencję do „gubienia się” w klasie. Kształtując ich osobowość należy je traktować bardzo indywidualnie, pytać o opinię, kierować się ich zdaniem, dbać, by czuły się zauważone, doceniać ich umiejętności dopasowywania się do każdej sytuacji, ale też zwracać uwagę na to, że powinny zatroszczyć się czasem tylko o siebie.

Najmłodsze dziecko w rodzinie traktowane jest przez rodziców najbardziej pobłażliwie. Kiedy przychodzi na świat, rodzice nie odczuwają już takiego stresu związanego z wykonywaniem czynności pielęgnacyjnych czy wszelkiego rodzaju opieką. Wiedzą, jak należy je kąpać czy przewijać, jakie umiejętności i w jakim mniej więcej wieku dziecko nabędzie. Będąc spokojniejszymi o swoje postępowanie, mają też mniejsze wymagania w stosunku do samych dzieci. Przejawiają więcej tolerancji wobec błędów swojej pociechy i nie wywierają na niej tak wielkiej presji, by nabywało kolejne umiejętności. Najmłodsze dzieci bywają często traktowane jak rodzinna maskotka- każdy członek rodziny czuje się odpowiedzialny za opiekę nad najmłodszym, dlatego opiekę tę dziecko uznaje za coś naturalnego i jako osoba dorosła również oczekuje tego wsparcia lub nie ma problemu, by o nie poprosić. Ponadto dzieci te szybko uczą się, że żeby coś zdobyć, nie warto posługiwać się agresja, a lepiej sprytem. Częściej skarżą na swoje starsze rodzeństwo, stawiając siebie w roli ofiary. Dąsają się wykorzystując swój urok, robią miny wywołujące u rodziców litość. W pracy edukacyjnej i wychowawczej należy pamiętać, żeby pozwalać najmłodszemu dziecku w rodzeństwie podejmować decyzje i ponosić ich konsekwencje. Starać się wymagać tyle samo, ile wymaga się od innych dzieci, w zabawach grupowych wzmacniać decyzyjność i poczucie odpowiedzialności.

Opracowano na podstawie artykułu Izabeli Czaja – Antoszek „Posiadanie rodzeństwa a zachowanie dziecka” .

Krystyna Szczepaniak